Youthfolklore

Roztocze – region trzech kultur

Współcześnie region Roztocza leży w obrębie dwóch krajów – Polski i Ukrainy. Przez wiele stuleci region ten należał do pogranicza, pierwotnie Polski Piastów i Rusi Halicko-Włodzimierskiej, następnie w obrębie Korony pogranicza Małopolski i Rusi Czerwonej, po rozbiorach natomiast przechodziła tu granica zaboru austriackiego i rosyjskiego. Trudno mówić o występującej tu niegdyś mniejszości narodowej, gdyż na terenach tych mieszkały, w mniej więcej równych proporcjach, 3 grupy wyznaniowo-etniczne. Byli to wyznawcy rzymskokatoliccy (tzw. łacinnicy), stanowiący etnicznie grupę Polaków, prawosławni, utożsamiani z Rusinami oraz wyznawcy judaizmu, czyli Żydzi. Na wsiach mieszkali głównie Polacy i Rusini, w różnych proporcjach – w niektórych wsiach więcej było Polaków, w innych Rusinów. Zazwyczaj wsie posiadały zarówno kościół jak i cerkiew, jeżeli natomiast jedna z grup stanowiła zdecydowaną większość, wtedy ośrodek religijny był jeden. W miastach natomiast większość, lub drugą grupę pod kątem ilości mieszkańców stanowili Żydzi. Oczywiście pojedyncze rodziny z tej grupy zamieszkiwały również wsie. Czasy wojen i przesiedleń zmieniły całkowicie układ etniczny naszych terenów. Obecnie główną grupą zamieszkującą te tereny są Polacy (niejednokrotnie posiadający Rusińskich przodków), Ukraińcy natomiast stanowią zdecydowaną mniejszość. Ludność żydowska obecnie nie zamieszkuje tych terenów.

Jak każdy obszar przygraniczny, jest to region specyficzny, w którym przenikanie się kultur, wielowiekowe i wielokulturowe wpływy doprowadziły do naturalnych zmian, które do dziś możemy odczytywać i odnajdywać w kulturze zarówno duchowej jak i materialnej – języku, ubiorach, budowlach, tradycjach świątecznych i rodzinnych. W samym mieście Tomaszowie Lubelskim możemy odnaleźć pozostałości trzech kultur: stary kościół modrzewiowy, cerkiew prawosławną oraz cmentarz żydowski (kiedyś również synagoga, która została zburzona we wrześniu 1939 roku przez Niemców). Istotne znaki przenikania się kultur występują w kulturze niematerialnej: pieśniach, opisach obrzędów, stroju odświętnym czy muzyce. Jako typowe przykłady można tu podać pieśni rusińskie, podawane przez polskie śpiewaczki etnografom, zwyczaj lamentowania, typowy dla ludności Rusińskiej, a przejęty przez Polaków, występowanie w strojach polskich haftu krzyżykowego, typowego dla ludności Rusińskiej, czy noszenie przez kobiety z różnych grup etnicznych dmuchanych, szklanych korali, a także granie przez kapele polskie polek „żydowskich”. Są to jedynie najbardziej typowe przykłady, które można by mnożyć. Ludność ta przez wieki żyła obok siebie, wzajemnie darząc się szacunkiem i pomocą. W wypadku Polaków i Rusinów niejednokrotnie dochodziło do zawierania małżeństw mieszanych, czego potwierdzenie możemy znaleźć w różnego rodzaju badaniach etnograficznych. Choć ludność żydowska zazwyczaj nie „mieszała” się w sensie matrymonialnym z Rusinami czy Polakami, niemniej społeczne współżycie było zgodne. Często na przykład „chrześcijańscy” sąsiedzi odwiedzali Żydów w czasie szabatu, aby rozpalić ogień lub wykonać inne czynności, których Żydzi nie wykonywali w tym czasie. Niestety czasy wojny i przesiedleń spowodowały wyrządzenie wzajemnych krzywd, często przez osoby „z zewnątrz”, co zaburzyło wzajemne zaufanie i zniszczyło na wiele lat możliwość dialogu.