Najważniejszymi świętami zimowymi na Roztoczu są święta Bożego Narodzenia. Tradycyjnie święta te, nazywane również Bożym Narodzeniem (lub Świętem Bożym), rozpoczynają się dla katolików w Wigilię, 24 grudnia, i trwają do 6 stycznia i święta Trzech Króli1. W tym okresie przypada również święto Nowego Roku. W niniejszym opisie skupimy się na najbardziej typowych i ginących tradycjach obchodzonych w Wigilię.
Wigilia jest pierwszym świętem i ostatnim dniem Adwentu. Z tym dniem wiąże się ogromna ilość obrzędów i wierzeń, jest on traktowany jako najbardziej magiczny dzień Świąt Bożego Narodzenia, ma charakter prognostyczny2. Wszystko, co zrobimy w Wigilię, będzie miało swoje odzwierciedlenie w nadchodzącym roku. Dlatego trzeba wstać wcześnie rano, nie można tego dnia z nikim się kłócić, nie wolno niczego pożyczać, zwłaszcza pieniędzy, trzeba przed wieczorem uregulować zaległości finansowe, trzeba wykonać wszystkie prace przygotowawcze do świąt. Ranek zaczynał się dawniej od rytualnego obmycia wodą; w niektórych wsiach do miski wrzucano siano i srebrną monetę. Był to symbol zmycia grzechów, a jednocześnie magiczny rytuał mający zapewnić urodę i bogactwo. Dziś zwyczaj ten jest bardzo rzadki. Wciąż jednak żywy jest zwyczaj zabraniający kobietom wychodzenia z domu w godzinach porannych4. Uważa się, że zauważenie kobiety w wigilijny poranek przynosi wielkie nieszczęście w nadchodzącym roku. Dlatego kobiety starają się nie wychodzić rano z domu, a mężczyźni załatwiają wszystkie niezbędne sprawy. Jest też zwyczaj, że mężczyźni z sąsiedztwa lub rodziny przychodzą wczesnym rankiem do najbliższych domów, przynosząc drobne prezenty (np. jemiołę do dekoracji domu lub kawałek świątecznego ciasta). Ma to przynieść szczęście wszystkim domownikom. Z drugiej strony, jeśli jeden z domowników zobaczy za oknem spacerującego mężczyznę, krzyczy do pozostałych: „chodź i zobacz!”, natomiast jeśli zobaczy kobietę, natychmiast informuje: „nie wyglądajcie przez okno, kobieta nadchodzi!”. Zwyczaj ten jest tak głęboko zakorzeniony, że niektóre zakłady pracy ogłaszają Wigilię świętem dla kobiet.
W niektórych domach tradycją jest dekorowanie choinki dopiero w Wigilię. We wcześniejszych latach zamiast choinki ozdabiano drzewko świąteczne ornamentem wykonanym z gałęzi lub wierzchołka drzewa iglastego, wieszanego pod sufitem do góry nogami. Symbolizowała ona wszechświat stworzony przez Boga5. Po ustawieniu choinki przygotowuje się wieczerzę wigilijną. Stół musi być przykryty białym obrusem, a pod obrusem umieszcza się sianko. Na stole stawia się talerz z opłatkiem, którym cała rodzina dzieli się przed rozpoczęciem wieczerzy wigilijnej, składając sobie życzenia. Zawsze przy stole jest dodatkowe miejsce dla niespodziewanego gościa. Ma to być znak gościnności i gotowości przyjęcia do swojego domu osoby potrzebującej. Puste miejsce symbolizuje również zmarłych z rodziny, których już nie ma wśród nas.
Wigilia do dziś pozostaje dniem postnym, w którym spożywa się tradycyjne potrawy z ryb, maku, kapusty i grochu. W większości domów nadal obowiązuje ścisły post w ciągu dnia oraz brak słodyczy i alkoholu wieczorem. Mimo postu, wieczerza wigilijna ma świąteczny charakter. Większość Polaków traktuje ten dzień jako wyjątkowy.
